Lazcada Fiiller-2

13/08/2005 15:09

Mastarlar

Türkçe Metin



BİLİNMEYEN MASTARLARIN BULUNMASI:
Lazcada, mastarı bilinmeyen birçok fiil vardır. İstemek, olmak ve malik olmak fiilleri de bunlardandır. Peki, bu tip fiillerin mastarı bulunamaz mı? Bunu yapmanın tek yolu, çekimden geriye doğru gitmektir. Çekilmiş haldeki fiillerin çekim eklerini attıktan sonra uygun bir sonekle (sonunda mutlaka –u- bulunacak şekilde) beraber, “O veya uygun bir ” önek katmakla bu sorun çözülemez mi?
Önce “İSTEMEK” fiilini inceleyelim. Bilindiği gibi, Lazcada bu kelimenin karşılığı bilinmemektedir. Bu fiilin çekimi ise:
Minon:İstiyorum
Ginon:istiyorsun
Unon:İstiyor
Minonan:İstiyoruz
Ginonan:İstiyorsunuz
Unonan:İstiyorlar. . . . . . . . . . Şeklindedir.
Şimdi, bu fiile ait mastarı bulmaya çalışalım.
Lazcada mastar yapısı;”O+ KÖK+ U”şeklinde olduğuna göre, bu çekimde birinci tekil şahısta, fiilin “u” sonekini attıktan sonra başka bir çekim eki almadığı görülmektedir. Çekimde “O” önekinin ise “Mİ” olarak değiştiği anlaşılmaktadır. O halde, Çekimdeki “Mi” öneki yerine, ”O” yu koyup “NON” şeklindeki kökün sonuna da “U” doğal sonekini eklersek; O+NON+U=ONONU”mastarı elde edilir. Ohalde; ”İstemek” kelimesinin karşılığı, ”ONONU” dur.
MALİK OLMAK fiilinin mastarını da ayni yolla bulmaya çalışalım.
Bilindiği gibi Lazcada canlı ve cansız varlıklara malik olmanın ayrı ayrı mastarları vardır.
Cansız varlıklar için (Şimdiki zamana göre) çekim:
Man. . . . . . . miğun: Benim. . . var
Sin. . . . . . . . . . giğun: Senin. . . . . . var
Emus. . . . . . uğun: Onun. . . . . . var
Çkin. . . . . . . miğunan: Bizim. . . . . var
Tkvan giğunan: Sizin. . . . . . . var
Entepes. . uğunan: Onların. . . var
Yapı olarak aynen “istemek” fiili konumunda olan bu fiilin mastarı da ayni yöntemle bulunabilir. O halde, çekimde “O” nun yerini alan “Mİ” yi çıkarıp “O” yu yerine koyarsak, Çekimde, sondaki “U” ekini attıktan sonra başka bir ek almamış bulunan kökün sonuna da “U”ekini ilave edersek;
O+ĞUN+U=OĞUNU” mastarını elde edebiliriz.
Canlı varlıklar için, “Miqonun=Benim. . . var”. Bu fiilin mastarını da “O + QO (Pİ) NU” şeklinde elde edebiliriz. (Burada görülen ”Pİ”, bir ara ek olup, “OQOPİNU” mastarı, dejenere olmuş bir mastardır. )
Canlı varlıklar için (şimdiki zamana göre) çekim:
Man. . . . . . . miqonun: Benim. . . var
Sin . . . . . . . . giqonun: Senin . . . . . var
Emus. . . . . uqonun: Onun. . . . . var
Çkin . . . miqonunan: Bizim. . . . . var
Tkvan . . giqonunan: Sizin. . . . . . . var
Entepes . . . uqonunan: Onların. . . . var. Şeklindedir.
Bununla beraber, başka dillerde olduğu gibi Lazcada da mastara göre çekimleri tamamen farklı olan fiiller de vardır. Bu fiilin çekimi de şimdiki zamana göre yapılmaktadır.
OLMAK VE MALİK OLMAK Fiillerinin bütün çekimleri tablolarda verilmiştir.
Örnek:
Man. . . . . . . ma-qv-en Benim . . . . olur.
Sin. . . . . . . . . ga-qv-en Senin. . . . . . . olur.
Emus. . . . . a-qv-en Onun . . . . . . olur.
Çkin. . . . . . ma-qv-enan Bizim. . . . . . olur.
Tkvan. . . ga-qv-enan Sizin. . . . . . . . olur.
Entepes. a-qv-enan. Onların. . . . . olur.
Görüldüğü gibi, bu fiilin kökü ”QV” olup diğerleri, çekim önekleri ve sonekleridir. Bu fiil, hem canlı hem de cansız varlıklar için geniş zamanda ve genel anlamda kullanılmaktadır. Diğer bir ifadeyle bu çekimlerde, malik olmak fiilinin; canlı, cansız ve tüm varlıklar için ayrı ayrı çekimlerinin bulunduğunu görmekteyiz.
Bu fiilerin geniş zamana göre çekimlerinde, önlerine “K, KO ve DO. . . Gibi” öneklerin getirilmesi doğaldır.
Örnek cümleler:
-Manti ar oxori ko-miğun. -Benim de bir evim var.
-Emusti jur 3xeni k-uqonun. -onun da iki atı var.
-Viçalişatna çkinti ar oxori do-maqvenan. -Çalışırsak, bizim de bir evimiz olur.
Lazcada, malik olmak fiilinde olduğu gibi “OLMAK” fiilinin mastarı da belli değildir. Bu durumda, bu fiilin çekiminden yürüyüp, bunun da mastarını bulmaya çalışalım.
Bilindiği gibi bu fiilin mastarı, halde ve geniş zamanda olmasına göre iki tane olup, malik olmak fiilinde gördüğümüz gibi yine, şimdiki ve geniş zamana göre çekimleri yapılmaktadır.
OLMAK FİİLİ: Şimdiki zamana göre çekim:
Man. . . . . vo-r-e. Ben. . . . . im.
Sin. . . . . . . . . . . -r-e Sen. . . . . . sin.
İya . . . . . . . . . . -r-en. O. . . . . . . dur.
Çkin. . . . vo-r-et Biz. . . . . . . iz.
Tkvan. . . . . . -r-et Siz. . . . . siniz.
Entepe. . r-enan. Onlar. . . dırlar.
Bu fiil çekimine bakıldığında, ”VO” nun birinci şahıslarda çekim öneki olarak yer aldığı açıkça görülmektedir. Fiilin kökü, ”R” olup; “ e, e, en, et, et, enan “çekim son eklerini almış bulunmaktadır. Öyleyse bu fiilin mastarı da “O+KÖK+U (veya başka bir sonek)” Şeklinde olacağından, ”R”kökünün önüne “O” önekini, sonuna da en uygun düşen “APU” sonekini eklersek, ”O+R+APU=ORAPU” mastarını bulmuş oluruz.
Bu fiilin geniş zamana göre çekiminde, önüne “KO”öneki getirilerek “Ko-vore” şeklinde yapılmaktadır.
OLMAK FİİLİ: Geniş Anlamda Çekim:
Man. . . . . . . . . . vi-qv-e Ben. . . . . . . . . olurum
Sin. . . . . . . . . . . . . . i-qv-e
Sen. . . . . . . . . . . olursun.
İya. . . . . . . . . . . . . . i-qv-en
Onlar. . . . . . . olurlar. .
Çkin. . . . . . . . . . vi-qv-et Biz. . . . . . . . . . oluruz.
Tkvan. . . . . . . . . . i-qv-et Siz. . . . . . . . . . . olursunuz.
Entepe . . . . . . . . i-qv-enan. Onlar. . . . . . . olurlar.
Şimdiye kadar uyguladığımız sistemi burada da tatbik edersek. bu fiil mastarının da “O+QV+APU” şeklinde olması gerektiğini açıkça görebiliriz. Bu fiilin geniş zamana göre çekiminde, önüne “DO” öneki getirilir ve ”Do-viqve”şekli elde edilir.
Bilinmeyen mastarların yanı sıra, Lazcada da diğer dillerde olduğu gibi dejenere olmuş mastarlar vardır.
OǒK’OMU:YEMEK (Vimxor, imxor, . . . . . . )
OǒVİNU:ACIMAK (Maç’uns, gaç’uns, . . . )
OXVENU:YAPMAK (Vikip, ikip, . . . . )
Fiilleri bunlardan birkaç tanesidir. Oç’vinu fiilinin çekimi incelendiğinde, bunun mastarının dejenerasyona uğradığı anlaşılmaktadır. Zira, çekimde “O” yerine ”Ma” önekini, çekimde düşen “U” sonekinin yerine ise, ”S” çekim ekini almış olduğu görülmektedir. O halde bu mastarın, ”OǒUNU” şeklinde olması gerekmektedir. Ancak, Diğerlerinin hiçbir kurala uymadığı açıkça görülmektedir.



MASTAR SONEKLERİ
 Temel Fiillerde tarif edildiği gibi bir fiil mastarı, sonunda “U” bulunan başka harf grupları ile de bitebilir. Bu harf ile en çok kullanılan harf grupları şunlardır: ”U, ALU, AMU, ANU, APU, İLU, İMU, İNU, UMU. . . vb. ” Bu durumda;
-“O+KÖK+U” Kalıbı, temel fiil formunu belirtir.
-“APU, İNU; İMU; AMU; ANU; İLU; İMU, ALU. . Vb” Fiilerinin çoğu fiilimsi veya oldurgandırlar. Diğer yandan, incelenen 500 kadar fiilin şimdiki zaman kipinde yapılan çekimlerinde, çekim ekleri almadan önce bu eklerin tamamının veya sadece U harfinin düştüğü görülmüştür. Şimdi, Sarpi-Hopa şivesinde bu fiilerin şimdiki zaman çekimlerinde aldıkları değişik ekleri örnekleri ile görelim.
1-SONU “U” İLE BİTEN FİİLLER: Bunların sayısı oldukça çoktur.
Bunları ikiye ayırabiliriz.
a- Çekimde “U” Soneki Düşenler:Bu mastarlarda, çekim eklerini almadan önce “U” soneki düşmektedir.
-Omşkiron-u: Mamşkiron-en-Acıkıyorum. (En eki alır)
-Oxo3’on-u: Oxovo3’on-ap-Anlıyorum. (Ap eki alır)
-Oxir-u : Vixir- -Çalıyorum. (Ek almaz)
-Oşkvid-u : Vişkvid-e -Boğulmak (E ekini alır)
(Voşkvid-ap :Boğuyorum-ap ekini alır)
-Omgar-u : Vimgar- Ağlıyorum(Ek almaz)
(Vomgar-ap :Ağlatıyorum-ap ekini alır. )
-Oçx-u: Pçx-ip -Yıkıyorum (İp ekini alır)-Oçin-u: Viçin-op -Tanıyorum(Op ekini alır)
b- Çekimde “U” Soneki Düşmeyenler: Bunlar, ya hiç ek almazlar(çok az sayıda) veya ”U” sonekini muhafaza ederek sadece “P” ekini alırlar.
-Ox3u: Px3u- -Çürüyorum(Ek almaz)
-On3iru: M3iru

      -Eliyorum(P ekini alır)
-Okosu: Pkosu

      -Süpürüyorum. (P eki alır). . vb.
2-SONU ”İNU” İLE BİTEN FİİLLER: Bunların sayısı da oldukça çoktur.
-Oxrut’-inu : Pxrut’in- -Horluyorum(Ek almaz)
-Onk’ap’-inu: Vunk’ap’-u -Koşuyorum(U eki alır)
-Goç’k’ond-inu: Gomoç’k’ond-un -Unutuyorum(Un eki alır)
-Ocund-inu : Vacund-ep -Öpüyorum(Ep eki alır)
-Omt’-inu: Vimt’-e –Kaçıyorum(E eki alır)
-Ocox-inu: Vucox-op -Çağırıyorum(Op eki alır)
-Monz’-inu: Movunz’in-ap -Arttırıyorum (Ap eki alır)
-Doç’k’ind-inu:Domaç’k’ind-en -Yoruluyorum(En eki alır). . . vb.
-Ostvinu:Islık çalmak , otirtinu: titremek . . vb Fiiller, “İNU” eki ile bitmelerine rağmen çekimde “U” sonekli fiiller gibi işlem görürler.
3- SONU “ALU” İLE BİTEN FİİLLER:Çok fazla kullanılan fiillerden değillerdir. Bunların da birçoğu “U” sonekli fiiller gibi ekler alırlar.
-Oxir-alu:Kaydırmak -Voxiral-ap(kaydırıyorum)
-Vixiral- (kayıyorum)
-Onç’k’v-alu: Tükürmek - Mnç’k’val-up(tükürüyorum)
-Oğarğ-alu: Konuşmak -Bğarğal-ap(konuşuyorum)
-Ocği-alu: Çağıldamak -Bcğial-ap (çağıldıyorum)
4-SONU “ANU” İLE BİTEN FİİLLER: Bunlar, çoğunlukla sıfat kökenli oldurgan fiillerdir.
-Odid-anu: Büyü(t)mek - Vodidan-ap (Büyütüyorum)
(Vididan-e :Büyüyorum)
-On3’ur-anu: Düzel(t)mek -Von3’uran-ap (Düzeltiyorum)
(Vin3’uran-e :Düzeliyorum)
-Omskv-anu : Güzelleş(tir)mek -Vomskvan-ap (Güzelleştiriyorum)
(Vimskvan-e :Güzelleşiyorum)
-Oç’it’-anu :Küçül(t)mek -Voç’it’an-ap (Küçültüyorum)
(Viç’it’an-e :Küçülüyorum)
-Omgv-anu :Şişmanla(m)ak -Vomgvan-ap (Şişmanlatıyorum)
(Vimgvan-e :Şişmanlıyorum)
-Omç’it-anu: Kızar(t)mak -Vomç’itan-ap:Kızartıyorum)
(Vimç’itan-e :Kızarıyorum)
Yukarıda da görüldüğü gibi, bunlar çift çekimi olan tek mastarlı fiillerdir.
5-SONU “İLU” İLE BİTEN FİİLLER: Bunların sayısı çok değildir.
-Ostom-ilu: Atmak -Vistom-e (Atıyorum)
-Met’k’om-ilu:Terketmek(atmak) -Mep’t’k’om-e(Terkediyorum)
-O3’k’om-ilu : Bakmak -Vo3’k’-e ( Bakıyorum)
-Ot’k’om-ilu:Atmak(silah) -Vot’k’oç-ap (vot’k’om-e):Atıyorum(silah)
6-SONU “UMU” İLE BİTEN FİİLLER: Sayıları çok azdır. -Yep-umu : Taşmak -Yep-up(Taşıyorum)
-Gest-umu :Kaymak -Gevust-u(Kayıyorum)
-Omt-umu : Yağmak(Kar) - Mtups(Kar yağıyor). . . . Vb.
7-SONU “APU” İLE BİTEN FİİLLER: Ettirgen fiillerdendirler.
-Oxo3’on-apu:Anla(t)mak
-Oxovo3’onap(Anlıyorum)
(Oxovo3’onap-ap:Anlamasını sağlıyorum. )
-Ogz-apu :Yak(tır)mak: -Vogzap: (Yakıyorum)
(Vogzap-ap:yaktırıyorum)
-Ogn-apu :Duyur(t)mak -Vognap(Duyuyorum)
(Vognap-ap:Duyuruyorum)
-Ok’obğ-apu:Birik(tir)mek -Ok’ovobğap(Biriktiriyorum)
(Ok’ovobğap-ap:Biriktirtiyorum)
Çift çekimli ve tek mastarlı fiillerdendirler.
8-SONU”İMU” İLE BİTEN FİİLLER: Şimdiki zaman çekiminde 1. nci tekil şahısta “İP” ekini alırlar.
-Mozd-imu:Kapatmak -Mobzd-ip(kapatıyorum)
-Gonzd-imu:Germek -Gomnzd-ip(Geriyorum)
-Ok’ozd-imu:Sıkmak -Ok’ovuzd-ip(Sıkıyorum)
-O3’k’-imu:Sökmek -P’3’k’-ip(Söküyorum)
-E3’ozd-imu:Kaldırmak -E3’obzd-ip(Kaldırıyorum)
-Yezd-imu:Almak -Yebzd-ip(alıyorum). . . vb.
9-SONU “AMU” İLE BİTEN FİİLLER:Sayıları çok değildir.
-Oz’ir-amu: Görmek -Bz’ir-op(Görüyorum)
-Meç-amu: Vermek -Mepç-ap(Veriyorum)
-Gamaç-amu:Satmak -Gamapç-ap(satıyorum)
-Oxv-amu:Dua etmek -Pxvam-up(Dua ediyorum)
-Oster-amu: Oynamak -Vist-er(Oynuyorum). . . vb.

En Çok Okunan Dilbilgisi Kültür Sanat Yazıları
 » İ S İ M (coxo)...
 » L A Z L A R...
 » Lazcada Fiiller-3...
 » Lazcada Şiveler...
 » Lazcada Fiiller-1...
 » Lazcada Sayılar...
 » Lazcada Önekler-3...
 » Lazca...
 » Laz Alfabesi - Lazuri Alboni...
 » Basit Cümle...

En Çok Yorumlanan Dilbilgisi Kültür Sanat Yazıları