Lazcada Fiiller-1

10/08/2005 22:27

Türkçe Metin

F İ İ L
Bir iş, bir oluş, bir hareketi bildiren kelimelere Fiiladı verilmektedir. Bunların, cümle içindeki özne-yüklem-nesne ilişkilerine dayanan özelliklerine deÇATI denir.
Lazca dilindeki fiilleri bu çatı altında şu şekilde gruplandırabiliriz.

A- ÖZNEYE GÖRE FİİL ÇATILARI:
1-ETKEN FİİLLER: Bunlar, aktif fiiller olup direkt olarak eylemle özdeşleşmişlerdir. Aynı zamanda, yapıcı olarak özne gerektiren fiiller olup; KİM=Mİ ve NE=MU sorularına cevap verirler.
-Bere kodinciru. -Çocuk yattı.
-Koçi kodoxedu. -Adam oturdu.
-Nca doxomu. -Ağaç kurudu.
Cümlelerindeki kodinciru, doxedu ve doxomu fiilleri, Etken Fiillerdir.
2-EDİLGEN FİİLLER: Çatı özelliği gereği gerçek öznesi bilinmiyen, sözde veya mantıkça özne gerektiren fiillere denir. Bu fiiller; KİM=Mİ ve NE=MU sorularına cevap vermezler.
-Germaşa xvala varilen. -Dağa yalnız gidilmez. . . vb.
3-DÖNÜŞLÜ FİİL:Bu fiiller edilgen fiillerin özne alanları olup, yapılan işten özneleri etkilenirler.
-Nisa kamui3ipxu. -Gelin süslendi.
-Angepe diçxu. -Kaplar yıkandı. . . vb.
4-İŞTEŞLİK BİLDİREN FİİLLER: Bir eylemin, birden fazla kişi tarafından karşılıklı veya ortaklaşa olarak yapıldığını anlatan fiillerdir.
-Dadi moxtu do kodolomakitu. -Hala geldi ve boynuma sarıldı. . . . vb.

B-NESNEYE GÖRE FİİL ÇATILARI:
1-GEÇİŞLİ FİİLLER: Bu fiiller, nesne alan fiillerden olup;KİMİ=Mİ ve NEYİ=MU sorularına cevap verirler.
-Koçik beres ucoxu. Adam çocuğu çağırdı.
-Nanak markvali varçkomu. -Anne yumurtayı yemedi. . . vb
2-GEÇİŞSİZ FİİLLER: Nesne almıyan ve KİMİ=Mİ ile NEYİ=MUsorularına cevap vermiyen fiillerdir.
-Epçi, solen mulu? -Hey, nereden geliyorsun?. . . vb.
3-OLDURGAN FİİLLER: Türkçedeki kök ile mastar arasına t, ir, tir ekleri getirilerek; Ağla(t)mak, yak(tır)mak şeklinde kazanılan anlamlar Lazcada; alu, apu, atu, inu. . vb. eklerle elde edilirler. Ancak, bu eklerle biten fiillerin hepsi oldurgan fiil kapsamına girmezler.
-Oxomu: Kurumak Oxominu:Kurutmak
-Ocoxu: Çağırmak Ocoxinu:Çağırtmak . . vb.
4-ETTİRGEN FİİLLER: Bunlar, oldurgan fiillerin dereceleri artırılarak elde edilirler.
-Ocoxinapu: Çağırttırmak
-Mokvatapu: Kestirtmek. (ağaç için). . vb.

TEMEL FİİLLER
Lazcada fiil mastarları incelendiğinde, fiil kökünün önünde genellikle O önekinin tek başına, sonunda ise mutlaka U sonekinin tek başına veya başka harflerle beraber yer aldıkları görülür. Her ne şekilde olursa olsun Lazcada;O+KÖK+U şeklinde teşekkül eden ve eylemi çok geniş bir açıda, genel bir anlamda tanımlayan bu kalıba:TEMEL FİİL adını vereceğiz.
-O+NCİR+U: YATMAK
-O+ÇKOM+U: YEMEK
-O+ÇAR+U: YAZMAK. . . vb. Fiiller, birer temel fiildir.

YÖNLÜ FİİLLER
Yukarıda da belirtildiği gibi, Lazcadaki fiil mastarları her zaman O ile başlamayabilirler. Bunun nedeni, anlam olarak temel fiil mastarının rağbet görmemesi nedeniyle kullanım alanı bulamamasıdır. Bu durumda, o fiilin hareket şekline uygun bir Önek getirilerek, eylem hakkında çok detaylı bilgiler sağlanır ki, bu tip fiillere de YÖNLÜ FİİL adını vereceğiz.
-D-OXUN-U: OTURMAK
-D-ODGİN-U: DURMAK
-M-OÇKVİDU: ÇARPMAK
-GE-MKU3İN-U: ÇÖMELMEK. . Fiillerinin herbiri birer YÖNLÜ FİİLdir.

ÇOK MASTARLI FİİLLER
Lazcada fiil çekimleri yapıldığı halde mastarları bulunmayan veya bilinmeyen veyahut ta tek mastarla yapılan ikili çekimler olduğu gibi, çok mastarlı fiiller de mevcuttur. Çok mastarlı fiiller içinde ilk akla gelen ;olu, oxtimu veya ogzalu =gitmek fiilidir. Öyleyse, bu fiilin biraz irdelenmesinde fayda vardır.
OLU: Gitmek fiilinin Lazcadaki tam karşılığı OLU dur. Bu, bir temel fiil olup çeşitli öneklerle; yolu: yukarı gitmek (çıkmak), gölu: aşağıya gitmek (inmek) , amolu: içeriye gitmek(girmek), gamolu: dışarıya gitmek(çıkmak), molu: bu tarafa gitmek (gelmek), . . vb. gibi çeşitli yönlü mastarlar türetilebilmekte ve onların da çekimleri yapılabilmektedir.
OGZALU Kelimesinin tam karşılığı ise açıkça görüleceği gibi, yol almak şeklinde olmasına rağmen, gitmek, yürümek ve varmak gibi anlamlarda da kullanılmaktadır. Bu fiil, sonu ALU ile bitmesine rağmen bir fiilimsi değildir ve sonu u ile biten fiiller gibi, bazı kiplerde normal çekimleri yapılabilmektedir.
OXTİMU Kelimesi de sonu İMU ile bitmesine rağmen bir fiilimsi olmayıp, bazı kiplerde çekimleri yapılabilmektedir. Ancak bu fiilden, OGZALU nun aksine; yextimu, gextimu, amoxtimu, gamoxtimu, . . . şeklinde yeni mastarlar türetilebilmektedir.
Lazcada bu fiile benziyen birçok fiil mevcuttur. Ancak, bunların bir kısmı fiilimsidirler.
Beklemek:Oçu, Oçumu, Oçumalu, Oçvalu (çumala-bekleme, bekleyiş)
Sürmek: Osu, Osumu, Osumalu, Osvamu (svala-sürme, sürüş)
Gülmek:Ozi3u, Ozi3inu (zi3ina-gülme, gülüş)
Bitirmek:Oçodu, Oçodinu (çodina-bitirme, bitiriş). . . . . Vb.

TEK MASTARLI ÇİFT FİİLLER VE BİLİNMİYEN MASTARLAR:
ONCİRU Kelimesi Lazcada hem yatmak hem de uyumak kelimelerinin karşılığı olarak kullanılmasına rağmen bu iki kelimenin çekimleri ayrı ayrı yapılabilmektedir.
-Koçi birtum kocans. Adam devamlı uyuyor (Uyku durumu mevcut).
-Bere varincirs. Çocuk yatmıyor (Uyku durumu başlamadı. )
DOXUNU Kelimesi de bu tiptendir. Dopxedu: Oturuyorum (Hareket devam ediyor) ve Pxe: oturmaktayım (hareket bitmiş). Bu iki çekime bakıldığında, birinin başında DO önekinin bulunduğu görülmektedir. Bu önek, yukardan aşağıya doğru bir hareketi ifade etmekte olduğundan, kullanılış şekli doğrudur. Ancak bu fiil, aslında OXUNU şeklinde olan mastarın , aşağıya doğru yönlendirilmiş şeklidir. Konuşma dilinde, OXUNU kelimesi kullanılmadığından, unutulmuş ve yerini DOXUNU mastarı işgal etmiştir. Bu durumda DOXUNU mastarı, temel fiil niteliğinde bir yönlü fiildir.