Lazca Destanlar

07/08/2004 01:55

Lazuri Destani

Türkçe Metin

LAZCA DESTANLAR(DESTANİ)Lazca destanlar hakkında samimi görüşlerimi belirtmeden önce TÜRKÜ-ŞARKI terimlerinin isimlendirme anlamında laz ezgilerinin nitelendirilmesinde lazca türkü yada lazca şarkı deyimlerinin tam oturmadığını ve beni rahatsız ettiğini vurgulamak istiyorum.

      ŞARKI kelimesi Türk Sanat Müziğinde, sözü ve müziğinin kime ait olduğu belli olan eserlerin tümüne verilen addır. TÜRKÜ kelimesi ise Anadolu topraklarında bağlama eşliğinde çalınıp söylenen , anonim özelliği taşıyan , söyleyeni belli olmayan (istisnalar dışında) , halkın malı olan geleneksel müzik türüne verilen addır. Bu tanımlamalardan yola çıkarak EZGİ teriminin daha anlamlı ve samimi bir ifade şekli olduğunu düşünüyorum. . Ve de Lazca ezgiler-Lazca sözlü ezgiler-Lazca oyun ezgileri gibi bir ifade şekli daha manalıdır. . Türkçe düşündüğüm zaman ne yazık ki bu tür terminoloji karmaşasına girmememiz imkansızdır. Halbuki lazca ezgilerin ve çalgıların kendilerine ait orijinal bir anlatımı lazca içerisindeki karşılıkları vardır. (Nena-Söz, Kaide-Müzik, Birapa-Sözlü ezgiler, Kogelaçi-Çal, A Kemençez koyusvi- bi kemençenin yayını sür ve çal, Tkfvi-söyle, Otku-söyleme, )vbg. . .

      Ayrıca şarkı terimi kullanılacaksada (halk sözcüğü)eklenerek Halk şarkıları deyimi kullanılırsa bence daha belirleyici olacağını sanıyorum. . Lazca Destanlar; araştırılması gereken en önemli müzikal kültür öğesidirHalk müziğinde nasıl hoyratlar, deyişler , zeybekler , karşılamalar, bozlaklar, vb türler varsa Laz müziğinin temel taşlarından birisi de LAZCA DESTANLARDIR. Lazca destanlar konusuna girmeden önce DESTAN kelimesinin sözlük anlamına bir göz atalım.

     -Tarih öncesinin tanrıları , tanrıçaları ve yiğitlikleriyle ilgili olağan üstü olayları öyküleyici bir yöntemle ve koşuk olarak anlatan en eski bir yazınsal tür.

     -Çağdaş Türk yazarına göre içerik ve biçim yönünden geleneksel destanlardan ayrılıkları bulunan genellikle uzunlu kısalı bir çok şiirden oluşan , ulusal konuları işleyen öyküleyici özelliği ağır basan yapıt.

     Halk yazınında biçim yönünden koşmaya benzemekle birlikte dörtlük sayısı konuya göre değişen , toplumu ilgilendiren her türlü konuyu öyküleyici bir yöntemle işleyen koşuk.

     -Olağan üstü ve şaşırtıcı yiğitlik olayların dizisi. PÜSKÜLLÜOĞLU Ali Arkadaş Türkçe sözlük S. no 271.

      Halk edebiyatı örneği metinlerinin (Destan) yanı sıra Lazca destanlar enstruman eşliğinde söylenmesi, müzikal anlamlar ifade etmesi ve söyleyeninin belli olması , gibi belirgin özellikleriyle incelenmesi gerekir.

      Kesinlikle Lazca destanların tümünün Gılgamış destanı , Köroğlu destanı , Ergenekon destanları gibi manzum eserlerden farklı biçim ve formatlarda olduğu açıkça ortadadır.

      Ayrıca destan denilince oku oku bitmez uzun bir edebi eser akla gelir. Halbuki lazca destanlara destan denilmesindeki sebebi çok uzun sözlerin bulunduğu yaşama dair müzikal anlatımın olmasından öte değildir. Destanın önemli bir edebi tür olmasından dolayıdır ki müzikal anlatım çerçevesinde söylenenlerin, önemli olduğunu ifade etmek için ( Lazca destan söylüyorum-destancıyım) destan kelimesiyle vurgulanmış yakıştırmaların uygun görülmüş olması gerek diye düşünüyorum.

     Laz toplumunun kabul ettiği bu yakıştırmayı olduğu gibi kabul ederek Lazca destanların konusu ve içerikleri hakkında arşivimdeki Lazca destanları inceledim. Lazca destanların günümüze ulaşan en değerli örneklerinin tarih ve tarihsel savaşların konu edildiği , anlatıldığı destanlar olduğunu belirtmek isterim. (1877-1878 Osmanlı Rus savaşı) 93 harbine katılan Arhavi-Kavak köyünden ( Lakertalardan)Ali Begin savaş ve yenilgi dönüşü Zelixa teyzenin serzenişi (destani) ve Ali Begin cevabını sizlerle paylaşmak isterim. ( Sn. Recai ÖZGÜNün LAZLAR adlı kitabından )
Zelixa nana

BATUMİS KOGEYDGU TOPİ TUFEĞİ
Sİ MARTİNİ XURXİŞA OPŞA FİŞEĞİ
EŞKİYAŞ BERE Sİ ALİ BEGİ
MODA GEGACGİNEZ URUSİ XOLO

TUDE ZMENOBADO JİLE SKA İNİ
URUSİŞİ COXO MTFİRİŞEN İNİ
MUCO GUYİ GEGİZİN GEGİTGOYİNİ
MODA GEGACGİNEZ URUSİ XOLO

Ali Begin cevabı,
ÇKUN XFALA KODOPSKİDİT
JİN NZSA DO MTUDE DİXA
MU PADTİT GYULİÇKİMİ
ŞURİMŞİNE ZELİXA. . . . . . .

     -Lazca destanlarda GURBET, -AYRILIK-HASRET-ÖZLEM-AŞK-konuları da büyük ölçüde işlenmiştir. Sevgili üstat Yaşar TURNAyı saygıyla anmak isterim ki bir zamanlar Arhavi Belediyesi Halk Oyunları Topluluğunda bizlere kemençesi ile eşlik etmişti. Arhavinin usta kemençecilerinden sayın Yaşar TURNAyla özdeşleşen destanı; (ATMACAŞ ORA )

AGUSTOSİ MULUN ATMACAŞ ORA
VA MPOROMİ KALE BOZO GYOZGYORA
VA MPOROM-NA DOTKVİ BAŞKA GOBGORA
MUCO PADO SO BİDA E VERANE

      Yukarıdaki bu destan tüm LAZONA ve İlçelerinde herkesin dilinde ve gönüllerinde iz bırakmıştır. Bu gün Gürcistan Megrel bölgesinden yayın yapan İberya Radyosunda bile üstat Yaşar TURNAnın plaklarını çalmaktadırlar.

     Ayrıca; yakın zamanda kaybettiğimiz Aşık Osman Namlıda sevdalık üzerine dokunaklı destan söyleyen ve destan geleneğini sürdüren temsilcilerdendir.
Aşık Osman destanında şöyle diyor ;
PANDA BİBGAR NOSİZ KOGAMABULU
MİCOXUMAN NOSİŞE VARMOBULU
GAXFEZEPUR BOZO MOTA VARMULU
OMÇKOMİ DO GEMİŞKVİ ĞECİŞE BOZO

     Lazca destanların konularını da bu arada azda olsa ifade ettiğimi sanıyorum. Son destan örneği olarak da Arhavili bir kızın gurbete giden sevgilisine (eşine) yazdığı destanın bir dörtlüğünü örneklemek istiyorum. ( PARPALİ dergisi ALMANYA

GZENİZ BORTİ TUNAŞA NİTİŞKULE
YANO YANO GELİTİ ONĞEŞKULE
MABGAYİNU OXOŞE BİTİŞKULE
ORDO MOXTİ NA ŞUİMİŞİNARE

     . Yukarıdaki örnekte de görüldüğü gibi, lazca destanların kişilere ait olanlarına da rastlamak mümkündür

     Alan taraması çalışmalarım sırasında yaşlı çiftin kendilerine ait aşk ve sevda konulu bir destan örneğinin olduğunu öğrendim. Tabi sorup kaydetmek istedim. Yaşlı (Dadi) kadın razı olduğu halde (Badi) erkek konuyu geçiştirmek için önüme koca bir tepsi armut ve karayemişi koyarak YESANA demişti. Bende üstelemedim ama konu olan destanı merak etmedim de değil.

     Doğaçlama destan(i) söyleyen insanlara da rastladım. Bu tür insanlar (ozanlar) kendilerini lanse etmek (deşifre etmek) istemediklerinden dolayı rahat ve uygun ortamda olmadıklarında destan söyleyemiyorlar. Ancak, uygun zaman ve mekanda orjinal ve seçkin destanların dizelerini çekinmeden söylüyorlar. Dinleyenler de sanki bir operet dinlermişçesine büyük bir zevk ve saygıyla dinliyorlar.

      . Lazca destanların uzunluğu bir tarafa her ilçe, her köy ve mahallede çokça destan örneklerine rastlamak mümkündür. Şu anda aklıma gelen sayın Yılmaz AVCI, Sayın Selma KOÇİVA lazca şiirleriyle; Nuri DUDUŞİ, Xanuri Badi, Turbi Badi, Kadri KURT gibi ismini sayamayacağımız kadar çok insan lazca şiir ve destanları yaşamlarının bir parçası olarak görmüşlerdir.

     Ülkemizin Doğu Karadeniz Bölgesinin Coğrafi iklim şartlarının sınırlayıcı engelleyici yabaniliği karşısında insanların müzikal anlamdaki paylaşım ve aktarımlarını da sınırlandığını rahatça görebiliriz. Dağların denize dik inmesi, her 5 kmde bir dere ve ırmakların akması ulaşımı aşırı derecede zorlaştırmaktadır. Varmak istediğimiz sonuç; kırsal alanlarda at üstünde diyardan diyara gezen ozanlar (aşıklar) coğrafi engellere pek takılmamışlar ki türkü söyleyerek bile uzak diyarlardaki insanlarla haberleşebilmişlerdir. Halbuki dağlarla çevrili köylerde yaşayan insanlar, işte bu vadiler tek yönlü bir kanal misali insanları resmen hapsolmuş ve civar çevrelerde olup bitenlerden habersiz ve uzak yaşamışlardır.

      Lazca destanlar şekil itibarıyla ya 2 mısra yada 4lükler halinde bir yapıya sahiptir.
. 4lük olarak yazılan destan örneklerinde 4. mısra ilk kıtadan son kıtaya kadar aynı dizeleri içerdiği görülmüştür
Lazca destan örneklerinde değişmeyen bir kural var ki oda kesinlikle ve kesinlikle 11li hece ölçüsünde yazılmış olmasıdır.
11li hece ölçüsü kullanımında 4+2+3+2 - 2+2+3+4 kelime kalıpları en çok rastlanan tür olarak saptanmıştır.
Lazca destanlar en az 4-5 kıtadan (fazlasından) oluştuğunu ifade edebilirim.
Ayrıca kadınların erkeklere rağmen daha çok destan söylediklerini ifade edebilirim.

      Lazca destanlar müzikal yapı olarak destanlar ilk 2 mısra yada tam bir 4lük bitene kadar; melodik başlangıç uzatmalar vurgular ve tamamlamalara dayalı bir formatta belli nüanslarda seslendirilen serbest ölçüde ezgilerdir. Lazca destanlar ilginç ritmik yapı ve müzik kalıpları haricinde serbest okunduğu halde 1. dörtlükte okunan tüm ses ve ezgisel nüansları devam eden bütün 4lükler de uzun ezgi yapısına rağmen birebir örtüşmektedir

      Lazca destanlar teknik anlamda müzikal kurallara uymasa bile destansı ezgilerin orjinalliği tartışılamaz boyutta duygu yüklü ilginç motifler içerir. Lazca destanların (eskileri) bir çoğu tarihi belge niteliğindedir. Müzikle uğraşan insanların bile bu kadar çok kıtalı uzun metrajlı ezgileri ezberleyip okumaları epeyce zor bir uğraştır.

     Lazca destanlarda her destan örneğinin (Destanişi Kaide) kendine özgü müzikal seyri (melodisi) vardır. Lazca destanlarda kaide (ezgi)yi zihninde tutarak dizeleri sıralamak mantığı zekice ve bilerek düşünülmüş gibi çok enteresan söyleme tarzıdır.

      Ekolojik dengelerin bozulması Çernobil faciası, kimyasal gübreler, termik santraller ve birçok olumsuz etken Doğu Karadenizdeki insanların ömür yaşlarını kısaltmıştır. Kaygılanma sebebim yaşamını yitiren destancı insanlarla toprağa giden kültürel mirasın yazıya aktarılamamasından ötürüdür.

     Lazca destanlar ve diğer alanlarda makale yazmamı teşvik eden laz araştırmacılarına ve emek sarf eden herkese teşekkür ediyorum. NZSAŞA EXTİT. . . . . her türlü yapıcı ve öğretici eleştirilere de açık olduğumu ifade ederek onurlu kendi işini kendi yapan, kültürel öğelere saygı duyan herkesi dostça selamlıyorum.

KAOBA DO XELABATEN
KAİTE BİZİYAT. . . . . . . .

www. cihantar@mynet. com