Lazcada Fiiller-3

13/08/2005 15:37

Çekim Ekleri

Türkçe Metin



ÇEKİM EKLERİ
 HOPA şivesiyle konuşulan Lazcada en çok kullanılan 500 kadar fiilin , şimdiki zaman çekimlerinde şu ekleri aldıkları görülmüştür.
1-Obadu. Yaşlanmak e, e, en, et, et, enan
2-Oxo3’onu:Anlamak ap, ap, ap, apt, apt, apan
3-Ogoru:Aramak p, p, ps, pt, pt, pan
4-Oçinu:Tanımak op, op, ops, opt, opt opan
5-Ox3u:Çürümek -, -, n, t, t, nan
6-Mot’alu:Vurmak ep, ep, eps, ept, ept, epan
7-Oçumalu:Beklemek er, er, er, ert, ert, elan
8-Ok’ombinu:İliklemek up, up, ups, upt, upt, upan
9 –Gok’u3xinu:Uyanmak u, u, un, ut, ut, unan
10-Ot’ibinu:Isınmak -, -, s, t, t, an
11-Oçkinu:Bilmek -, -, -, an, an, an
12-Oç’vinu:Acımak s, s, s, an, an, an
13-O3’k’unu:Ağrımak ps, ps, ps, pan, pan, pan
14-Doç’k’indinu:Yorulmak en, en, en, enan, enan, enan


ÖRNEK FİİL ÇEKİMLERİ:
Burada yapacağımız fiil çekimleri, yukarıda örneklerini gördüğümüz HOPA şivesine göre yapılacaktır. Bununla beraber, diğer şivelerde bu çekimler şüphesiz daha değişik çekim ekleri ile gerçekleşmektedir.
OBADU(O+BAD+U):YAŞLANMAK
Ayni ekleri alan birinci ve ikinci şahıs çekimlerinin ayrılabilmesi için, birinci tekil ve çoğul şahıslarda “O” önekinin yerine “Vİ”, diğerlerinde ise “İ” çekim öneki gelmektedir.
Vi_bad-e: Yaşlanıyorum
İ_bad-e: Yaşlanıyorsun
İ_bad-en: Yaşlanıyor
Vi_bad-et: Yaşlanıyoruz
İ_bad-et: Yaşlanıyorsunuz
İ_bad-enan:Yaşlanıyorlar
OGORU(O+GOR+U): ARAMAK
Ayni çekim ekleri alan birinci ve ikinci şahıs çekimlerinin ayrılabilmesi için, birinci şahıslarda “O” yerine “B” çekim öneki gelmektedir.
B-gor-up: Arıyorum
Gor-up: Arıyorsun
Gor-ups: Arıyor
B-gor-upt: Arıyoruz
Gor-upt: Arıyorsunuz
Gorupan: Arıyorlar
MOT’ALU(MO+T’AL+U): ATIP VURMAK
Bu fiilin çekiminde yapılan ayırım, kök ile önek arasında gerçekleşmekte olup, sadece birinci şahıslarda “VU” ara eki getirilmektedir.
Mo-vu-t’al-up: Vuruyorum
Mu-t’al-up: Vuruyorsun
Mu-t’al-ups: Vuruyor
Mo-vu-t’al-upt: Vuruyoruz
Mu-t’al-upt: Vuruyorsunuz
Mu-t’al-upan: Vuruyorlar
OT’İBİNU(O+T’İBİN+U): ISINMAK.
Bu fiil, ”İNU” ile bittiği halde, sonu “U” ile biten fiiller gibi çekime uğrar. Çekimde “O” öneki yerine birinci şahıslarda “Vİ”, diğerlerinde ise “İ”eklerini alırken, birinci ve ikinci şahıslarda çekimde düşen “U” soneki yerine başka bir sonek almamaktadır.
Vi-t’ibin-: Isınıyorum
İ-t’ibin-: Isınıyorsun
İ-t’ibin-s: Isınıyor
Vi-t’ibin-t: Isınıyoruz
İ-t’ibin-t: Isınıyorsunuz
İ-t’ibin-an: Isınıyorlar



ÇEKİMDE “O” ÖNEKİNİN DEĞİŞMESİ:
Yukardaki çekimlerde açıkça görüldüğü gibi Lazca fiil çekimlerini incelediğimizde, 1. ci ve 2. ci tekil şahıslarla çoğul şahıslar, şimdiki zaman çekimlerinde aynı ekleri almaktadırlar. Bu nedenle, çekimlerin kaçıncı şahsa ait olduğunu anlıyabilmemiz için, temel fiillerdeki çekimlerin 1. nci tekil ve çoğul şahıslarında, (bazan 2. nci ve 3. ncü. şahıslar da değişime uğrar. ) “O” önekinin yerine veya önüne, yönlü fiillerde ise kök ile ek arasına; ”B, EV, G, GEV, M, MA, ME, Mİ, MOV, P, P’, V, VA, Vİ, VO, VU. . . ” gibi harf veya harf grupları getirilir. Bu suretle, 1. ci ve 2. ci şahıs zamirlerini ilgilendiren çekimler, birbirinden farklı kılınmış olur.
ÖRNEKLER:
Temel Fiil : 1. nci tek. şh. 2. nci tek şh. 3. ncü tek şh.
-O-3’il-u P’-3’ilu_p 3’ilu_p 3’ilu_ps
-O-gor-u B-gor-up Gor-up Gor-ups
-O-stvin-u P-stvin-up Stvin-up Stvin-ups
-O-nk’ap'in-u Vu-nk’ap'-u U-nk’ap’-u U-nk’ap’-un
-O- şkurin-u Maşkurin-en Ga-şkurin-en A-şkurin-en
Yönlü Fiil:
Me-ç-amu Me(p)ç-ap Me-ç-ap Me-ç-aps
Ye-zd-imu Ye(b)zd-ip Ye-zd-ip Ye-zd-ips
Do-ci-nu Do(vo)cin-ap Do-cin-ap Do-cin-aps
Mo-nç’val-u Mo(vu)nç’val-up Mu-nç’val-up Mu-nç’val-ups. . vb.
Şüphesiz, bu durumu daha iyi kavrayabilmek için, fiil çekimlerini öğrenmemiz gerekmektedir.



FİİLLERDE ZAMAN
Zamanın soyut bir kavram olması nedeniyle insanoğlu hareketlerini; ”Dün, bugün, yarın” gibi belirlemelerle belirli hale getirmeye çalışmıştır. Fiilde bu kavram, bahis konusu eylemin içinde geçtiği zaman dilimini belirlemektedir ki bu dilim ana hatlarıyla;”Geçmiş, hal ve gelecek” olmak üzere üç bölüme ayrılmaktadır.



KİPLER
Fiiller, zaman yada tarzlarına göre birtakım ekler alarak değişik biçimlere girerler ki bu biçimlerden her birine ”KİP” adı verilmektedir. Kiplerin belli bir zaman dilimi içindeki eylem bildirme niteliklerine; ”Bildirme Kipleri” adı verilir. Bir zamana bağlı olmaksızın, tasarlanan bir eylemi ifade eden kiplere ise; ”Dilek Kipleri” adı verilmektedir. Bildirme ve dilek kiplerinin çekimleri, ”Basit ve Birleşik Çekim” olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır.



I-B A S İ T Ç E K İ M
A- BİLDİRME KİPLERİ
Bu kipler, beş ayrı zaman dilimi içinde incelenir.
1-ŞİMDİKİ ZAMAN:
Bu zamanda, hareket ve bildiriş ayni anda ve içinde bulunulan zaman dilimi içindedir. Lazca dilinde şimdiki zaman çekimlerinde incelenen ve en çok kullanılan 400 kadar fiilin almış olduğu çekim ekleri, “Çekim Ekleri” konusunda ele alınmıştır.
-Berek lobiya varimxors. -Çocuk fasulye yemiyor.
-Oxorcak kapşiya 3xot’ups. -Kadın hamsi ayıklıyor(temizliyor).
Cümlelerindeki;(varimxors ve 3xot’ups)kelimeleri yüklem görevi görmekte olup, çekim ekleri vasıtasıyla bu eylemin şimdiki zaman dilimi içinde yani (halde) yapıldığı ifade edilmektedir.
2-GENİŞ ZAMAN:
Bu zamanda hareket;Geçmiş zamanda, halde ve gelecek zamanda olmak üzere çok geniş bir zaman dilimi içinde gerçekleşmektedir.
Lazcada bir fiilin şimdiki ve geniş zaman çekim ekleri aynıdır. Ancak, geniş zamanda fiilin önüne “KO, DO veya KODO, . . . . Vb. ” gibi önekler getirilmektedir.
Örnekler:
Mastar Şimdiki zaman Geniş zaman
Onciru:Yatmak Vincir:Yatıyorum Kodo-vincir:Yatarım
Oç’aru:Yazmak P’ç’arup:Yazıyorum Do

     ’ç’arup:Yazarım
Moxtimu:Gelmek Movulu:Geliyorum Ko-movulu:Gelirim
Örneklerde görüldüğü gibi; Kodovincir, Dop’ç’arup ve Komovulu fiillerinde, zaman mefhumu belirsiz olup, hareket çok geniş bir zaman dilimi içinde vuku bulmaktadır.
3-DİLİ GEÇMİŞ ZAMAN:
Bu zamanda olay, geçmiş zamanda ve bizim tanıklığımız altında gerçekleşmektedir. Türkçede “dım, dim, dum, düm, tım, tim, tum ve tüm” eklerinin vermiş olduğu ifade Lazcada, şimdiki zaman çekimlerinde birinci tekil şahıs sonuna “İ” eki getirmekle gerçekleşir. Diğer şahıslarda aldıkları ekler, fiil çekim tablolarında verilmiştir. Arhavi şivesinde geçmiş ve gelecek zaman çekimleri, ”RE, DOREN ve DORT’U” yardımcı kelimeleri ile teşkil edilmektedir.
-Ar luği kamep’3’il-i. -Bir incir kopardım.
-Vişumişi bere dobax-i. –Kızınca çocuğu dövdüm?
-Çxomi, ank’e3iten P’ç’op-i. -Balığı, oltayla tuttum.
4-MİŞLİ GEÇMİŞ ZAMAN:
Bu zamanda, faaliyetin şekli kesin olarak bilinmemekle beraber naklen verilmektedir. Türkçedeki;”mış, miş, muş, müş” eklerinin karşılığı olarak Lazcadaki şimdiki zaman çekimlerinde, birinci tekil şahıslarda sondaki “U” yerine “EE” eki getirilmektedir.
-Mteli geç’areli dovoçod-ee. -Bütün parayı bitirmişim.
-Sin m3udi gi3’v-ee. -Sana yalan söylemişim.
5-GELECEK ZAMAN:
Bu kipte çekimler Hopa şivesinde;Fiilin istek kipindeki çekimine ”İstemek” yardımcı fiilinin çekimlerinin katılmasıyla yapılmaktadır.
Örnek Çekimler:
Onciru:Yatmak Oç’aru:Yazmak
Vincira-minon:Yatacağım P’ç’ara-minon:Yazacağım
İncira-ginon:Yatacaksın ǒara-ginon:Yazacaksın
İnciras-unon:Yatacak ǒaras-unon:Yazacak
Vincirat-minonan:Yatacağız P’ç’arat-minonan:Yazacağız
İncirat-ginonan:Yatacaksınız ǒarat-ginonan:Yazacaksınız
İnciras-unonan:Yatacaklar ǒaras-unonan:Yazacaklar
B- DİLEK KİPLERİ:
Bunlar, dört bölümde incelenecektir.
1-GEREKLİLİK:
Bu kip, bir gerekliliği veya mecburiyeti anlatır. Türkçedeki; ”. . . malı, . . . meli, . . vb. ” takılarını elde etmek için Lazcda, ”Olmak=Orapu” yardımcı fiilinden istifade edilir. Bu kipin çekimi için mastara “şi” eki eklenir ve “Orapu”nun çekilmiş şekilleri ile beraber kullanılır.
-Ali Rizini’şa oxtimu-şi ren.
-Ali Rize’ye gitmeli(Ali’nin Rize’ye gitmesi gerek).
-Dadi ç’ami oşumuşi ren.
-Halanın ilaç içmesi gerek.
2-İSTEK:
Bu kip, bir isteği anlatır. Dili geçmiş zamandaki basit çekimin sonundaki “i” eki “nin yerine, ”a” eki getirilir.
Basit çekimde:
-Yarın Fındıklı’ya gideyim! -ǒumen Vi3’e’şa vigzal-a!
-Biraz yemek yiyeyim! -ǒit’a ga’ri op’ç’k’om-a. . . Vb.
Birleşik Çekimde:
A-Bu kipin hikayesi iki şekilde teşkil edilebilmektedir.
1-Normal çekim ekleri ile; (. . . T’İ, . . . T’U, . . . vb. )
-Ar ç’it’a ga’ri op’ç’k’oma-t’i -Biraz yemek yiyeydim.
-K’oçik ç’ita kamuişvaca-t’u. -Adam biraz dinleneydi.
2-“K’ON” Eki ile: Konuşma dilinde daha az kullanılan bu ekle, istek kipinin hikâyesine;”Bari, keşke, hiç olmazsa ve. . . . . olmak” gibi anlamlar katılmış olur. Çekim tablolarında bu ek parantes içinde verilmiştir.
-Ar ç’it’a ga’ri op’ç’k’omat’i-k’on. -(Bari)Biraz yemek yiyeydim.
-K’oçik ç’it’a kamuişvacat’u-k’on. -(Hiç olmazsa)Adam biraz dinleneydi.
B-Bu kipin rivayeti de iki şekilde teşkil edilebilir:
1-Normal çekim ekleri ile. (T’EE, . . Vb. ) Çekim kurallarına uygun görünen bu şekil, konuşma dilinde pek kullanılmaz.
-Selma’ti oxorişa ğoman moxta-t’een. -Selma da eve dün geleymiş.
2-“K’ON” Eki ile: Konuşma dilinde bu tarz kullanılır. K’ON eki burada fiile, ”. . . . . . . OLMAK” yardımcı fiilinin anlamını ilave eder.
-Selma’ti oxorişa ğoman moxteet’u-k’on. -Selma da eve dün geleymiş. (Gelmiş olaydı. =Geleydi. )
3-ŞART:
Bir oluşu, dilek anlamında belirtir. İstek kipi çekimlerine, ”na” eki ulanarak teşkil edilir.
Basit çekimde:
-Xopa’şa vigzala-na mu iqven!-Hopa’ya gitsem ne olur!
-Ar mutu op’ç’k’oma-na manti domaçalişen. -Bir şey yesem ben de çalışabilirim.
Şart Kipi Hikâyesi:
-Yemek yeseydim, sopa yemezdim.
–Ga’ri op’ç’k’oma-t’ina, biga varvimxort’i. Veya;
-Yemek yemiş olsaydım, sopa yemezdim.
-Ga’ri op’ç’k’oma-t’ik’on-na, biga varvimxort’i . Veya;
-Ga’ri op’ç’k’omeet’ik’oni, biga varvimxort’i.
-Çok su içmeseydi, yatağa işemezdi.
–Dido 3’k’ari varşvat’u-na, onceres vargepsipt’u.
-Çok su içmiş olmasaydı, yatağa işemezdi.
-Dido 3’k’ari varşvat’u-k’on-na, onceres vargepsipt’u.
Şart Kipi Rivayeti:-Yemeği yemiş olsaydım, sopa yemezdim.
-Ga’ri op’ç’k’omeet’i-kon-na, biga varvimxort’i.
Çekim eki ile teşkil edilecek “Op’ç’k’oma-t’ee-na “ ( şekli hiç kullanılmaz. )
-EMİR:
Bu kipte, iki temel anlam belirtilmektedir.
a-) Buyurma: Moxti. Gel, Moimgar:Ağlama, . . . . vb.
b-)Dilek: Emir kipinde çoğu kez bir eylemin yapılıp yapılmaması dileğini anlatır.
Mastar Emir Şekli
Moxtimu:Gelmek Ko
Moxti:Gel, Ko
Moxtit:Gelin, Ko
Moxtan:Gelsinler
-Manişa oxorişa igzalit! -Çabuk eve gidin!


II- BİRLEŞİK ÇEKİM
Birleşik çekimler, hem bildirme ve hem de dilek kiplerinde üç grupta yapılmaktadır.
1-HİKÂYE:
Türkçede üçüncü tekil şahıstaki ”dı, du, tı, tu, . . . ” takılarının karşılığı olarak lazcadaki basit çekimlerin sonlarına”T’İ ve T’U” ekleri getirilir.
-Nana ont’uleşen mulut’u. -Anne bahçeden geliyordu.
-Berepe ğalis inçvirt’es. -Çocuklar derede yüzüyorlardı.
2-RİVAYET:
Bu çekimle, kesin olarak bilinmiyen olaylar naklen anlatılır. Basit çekimlerdeki birinci tekil şahsın sonuna “ee” takısı eklenerek, türkçedeki; ”mış, muş, . . . ”anlamı elde edilir.
-K’oçik çxomi oç’opeen. –Adam balığı yakalamış.
-Berek luği imxort’een. -Çocuk incir yiyormuş.
3-ŞART:
Basit çekimlerin sonuna, Türkçedeki “se, sa” anlamlarının karşılığı olarak “na” eki getirilir.
-Berek biga imxorsna, naunonşa imgaras.
-Çocuk sopa yiyorsa, istediği kadar ağlasın.
-Coğorik k’udeli onk’anapsna, p’ici momeçap.
-Köpek kuyruk sallıyorsa, yüz verme.
ÇEKİMLERDE FAALİYETİN DERECELENDİRİLMESİ
Lazcada, geçmiş zamanın birleşik çekimlerde derecelendirilmesi mümkündür.
1-HİKAYE:-Nana komoxtu. -Anne geldi.
2-RİVAYET:-Nana komoxteen. -Anne gelmiş.
3-HİKAYE+ RİVAYET: Nana komoxteet’u. -Anne gelmişti.
4-RİVAYET+RİVAYET:Nana komoxteet’een. -Anne gelmişmiş. İLERİ DERECE:
-Nana komoxteeteet’u. -Anne gelmişmişti
-Nana komoxteeteet’een. -Anne gelmişmişmiş.
Şeklinde “ti ve miş” eklerinin karşılığı olarak “t’u ve t’een” eklerini kullanarak olayın birkaç ağızdan naklen iletilmiş şekilde anlatılması mümkündür.


PASİF FİİLLER
Bu tip fiillerle kurulan cümlelerde, fiilin içeriğinden dolayı aslında bir özne bulunmakla beraber faal bir rol üstlenmemeleri nedeniyle bu tip fiillere “Pasif Fiiller”, bu tip cümlelere de “Pasif cümleler” adı verilir. Ancak Lazca da pasif fiillerin sayısı fazla değildir.
-Moxtimu:Gelmek -Muilen:Gelinir.
-Oç’k’omu:Yemek -İç’k’omen:Yenilir.
-Şu kvas vargixunen. –Islak taşa oturulmaz.
-K’arta k’vinçişi xor3i variç’k’omen. –Her kuşun eti yenmez.
Bazı fiillerin pasif çekimleri, muktedir olmak fiiliyle beraber de yapılabilir. Bunun için, çekim ekinin önüne “in”getirilir.
Moxtimu:Gelmek Muilen:Gelinir Muilinen:Gelinebilir
Noxondinu:Tah. etm. (Dayanmak) Varnixondinen:Dayanılmaz Varnixondininen:Dayanılamaz. . . . Vb.

En Çok Okunan Dilbilgisi Kültür Sanat Yazıları
 » İ S İ M (coxo)...
 » Lazcada Fiiller-3...
 » L A Z L A R...
 » Lazcada Fiiller-1...
 » Lazcada Şiveler...
 » Lazcada Sayılar...
 » Lazcada Önekler-3...
 » Lazca...
 » Laz Alfabesi - Lazuri Alboni...
 » Basit Cümle...

En Çok Yorumlanan Dilbilgisi Kültür Sanat Yazıları