İ S İ M (coxo)

05/08/2004 21:54

Türkçe Metin



     Varlıkları tanımlamak için, onlara ad olan kelimelere “İSİM”adı verilir. İsimler “Cins İsim ve Özel İsim” olmak üzere ikiye ayrılırlar. Özel isimler daima büyük harfle başlar ve eklerinden virgül ile ayrılırlar.


     İSMİN HALLERİ


     İsim tamlamasını meydana getirip ayni zamanda bir tamlama eki olan ve Türkçedeki “İN” takısının anlamını veren “Şİ “ hali ile yine Türkçedeki “İLE” kelimesinin karşılığı olan “TEN” hali ile beraber Lazcadaki ismin hallerinin 8 tane olduğunu söylemek mümkündür.


     

I- MUŞİ XALİ (YALIN HAL):


     Lazcada yalın haldeki bütün isimler bir sesli harf ile bitmek zorundadır. Sesli ile bitmeyen isimler lazca olmadığı için, bu isimler Lazca da kullanılırken sonlarına daima “İ” ekini alırlar.


     NCA=AĞAÇ TOPURİ=BAL


     MAMULİ=HOROZ SARPİ=SARP
Yukarıdaki kelimelerin her biri isim olup, sonu sesli harfle bitmeyen SARP isminin sonuna “İ” eki getirilmiştir.


     Cümle içinde yalın halde kullanılan isimler, insan için; KİM=Mİ ve diğer varlıklar için de NE =MU sorularına cevap verirler.


     -Andğa nana mot varmoxtu?


     -Bugün anne niye gelmedi?
Bu cümledeki; “KİM=Mİ” sorusunun cevabı ANNE=NANA olduğu için, bu kelime bir isimdir.


     -K’uk’uma giktuşi 3’k’ari kodibu.


     -Güğüm devrilince su döküldü.
Cümlesinde ise; (NE=MU) sorusunun cevabı, K’UK’UMA=GÜĞÜM ve 3’K’ARİ=SU dur. O halde bu iki kelime de birer isimdirler.


     Lazcada özne ismin yalın halinde bulunduğu gibi, S ve “K” hallerinde de bulunabilir. S ve K halleri, ismin diğer halleri gibi cümle içindeki konumuna göre tümleç görevini de yüklenirler.


     -Ali’k dido imgars.


     -Ali çok ağlıyor.


     -Emine’s mutu vargoç’k’ondun.


     -Emine bir şey unutmaz. . . Vb.


     

II- İ XALİ (İ HALİ):


     Lazcada ismin “İ” hali, yalın hal ile aynı formdadır. Bunlar da yalın halde olduğu gibi mutlaka bir sesli harf ile biterler. Ancak, “İ” halindeki isimler, “KİMİ=Mİ ve NEYİ= MU” sorularına cevap verirler.


     NCA=AĞACI TOPURİ=BALI


     MAMULİ=HOROZU SARP’İ=SARP’I
Kelimelerini incelediğimizde yalın hal ile aynı formda oldukları açıkça görülebilmektedir.


     -Nca muşeni mok’vates?


     -Ağacı neden kestiler?


     -Bere oxoris komolocines


     -Çocuğu eve tıkıverdiler.
Bu cümlelerde, NEYİ=MU sorusunun cevabı, AĞACI=NCA,
KİMİ=Mİ sorusunun cevabı ise ÇOCUĞU=BERE kelimeleri olup, bunlar birer “İ Halindeki”isimdirler.


     

III- K XALİ (ERGATİF HAL):
Bu hale, ergatif hal de denmektedir. Anlam olarak; KİMİN TARAFINDAN =MİK ve
NEYİN TARAFINDAN=MUK şeklinde algılandığı gibi, bu sorulara cevap teşkil ederler.
İsmin bu hali bazı yörelerde kullanılmamaktadır.


     -Selma’k bere dobaxu.


     -Selma çocuğu dövdü.
Bu cümledeki bere=çocuk kelimesi yalın haldeymiş gibi görünmesine rağmen, aslında ismin “İ” halindedir ve cümlede tümleç görevi görmektedir. ”Kim “ sorusunun cevabı ise, ”ismin “K” halindeki “Selma’k” kelimesidir. Bu cümlenin diğer bir karşılığı ise;
-Çocuk, Selma tarafından dövüldü. Şeklindedir.


     -Mtutik ont’ule kamoçodu.


     -Ayı bahçeyi boşalttı.
Cümlesinde de bahçenin ayı tarafından boşaltıldığı ifade edilmektedir.
Özne ismin “K”halinde olursa tümleç, doğal olarak diğer hallerde olabilir.
a-Tümleç yalın halde:


     -Selma’k kva istomers.


     -Selma taş atıyor.
b-Tümleç “İ” halinde:


     -Selma çocuğu dövdü.

     -Selma’k bere dobaxu.
c-Tümleç “S” halinde:


     -Selma çocuğa vurdu.

     -Selma’k bere-s geçu.
d-Tümleç “Şİ” halinde:


     -Selma tavuğun tüylerini yoldu.


     -Selma’k kotume-şi bundğape dostiku.

     -Selma, tavuğun tüylerini yoldu. . İfadesi yerine;


     -Selma’k kotume-s bundğape kagustiku.

     -Selma tavuktan (ona ait olan) tüyleri yoldu da kullanılır.
e-Tümleç “ŞA” halinde:


     -Selma ineği bahçeye soktu.


     -Selma’k puci ont’ule-şa kamoçku (kamiqonu).
f-Tümleç “ŞEN” halinde:


     -Selma Ali’den fazla yiyor.

     -Selma’k Ali-’şen dido imxors.
g-Tümleç “TEN” halinde:


     -Selma balta ile kapıyı kırıverdi.

     -Selma’k arguni-ten nek’na kamot’axu.


     

IV- S XALİ : (Türkçedeki;A-E, İ-U, DA-DE, YA-YE, . . İN ve YALIN Hallerdir):
Bu halde kullanılan isimler;
(KİME=MİS, NEYE=MUS, KİMDE=MİS, NEDE=MUS, KİMİN=MİŞİ, NEYİN=MUŞİ, SO=NEREYE, SO=NERDE, SOLEN=NERDEN, MUTEN=NE İLE, . . . ) gibi sorulara yanıt verirler.


     İsmin “K ve S” hallerini her şekliyle; Hopa, Arhavi, Fındıklı, Ardeşen ve Pazar şivelerinde kurulmuş olan ayni cümlelerde bir arada inceleyelim.
1-Yalın-Yalın Haller: (Özne-Tümleç)


     -Güğüm devrilince su döküldü.


     Xp: -K’uk’uma giktuşi 3’k’ari kodibu.


     Arh:-K’uk’uma moyktuşk’ule 3’k’ari kodibu.


     Fnd. -K’uk’uma geyiktuyiz 3’k’ari kodibu.


     Ard:-K’uk’ma cinonktusi 3’ari kodibu.


     Paz:-Gugumi cinonktu 3’ari kodibu.
2-İ- TEN Halleri: (Trk. -İ-İle)


     -İneği keskin bıçakla kestiler.


     Xp: -Puci lasireli (mk’vatua) xamiten kanok’vates.


     Arh:-Puci lasireli xamiten nok’vates.


     Fnd:-Puci nak’vatums xamite nok’vates.


     Ard:-Puci k’vatule xamite nok’vates.


     Paz:-Puci mk’vatule xamite nok’vates.
3-a)-K-İ Halleri: (Trkç. -Yalın-İ)


     -Selma çocuğu dövdü.


     Xp: -Selma’k bere dobaxu.


     Arh:-Selma’k bere dobaxu.


     Fnd:-Selma’k bere dombaxu.


     Ard:-Selma bere donbaxu.


     Paz:- Selma bere kogontxu
b)- K-Yalın Halleri: (Trk. -Yalın-yalın):


     -Selma taş atıyor.


     Xp: -Selma’k kva istomers.


     Arh:-Selma’k kva ot’k’omers.


     Fnd:-Selma’k kva ot’k’omers.


     Ard:-Selma kva ot’oçamsu.


     Paz:-Selma kva dok’anams
c) – K-S Halleri: (Trk. -Yalın-E):


     -Selma çocuğa vurdu.


     Xp:-Selma’k beres geçu.


     Arh:-Selma’k beres geçu.


     Fnd. -Selma’k beres kogeçu.


     Ard:-Selma bere ceçu.


     Paz:-Selma bere montxu
d) –K-S veya K-Şİ Halleri (Trk. -Yalın-İ):


     -Selma tavuğun tüylerini yoldu.


     Xp: -Selma’k kotumes bundğape kagustiku (dustiku).


     -Selma’k kotumeşi bundğape dostiku.


     Arh:-Selma’k kotumes toma du3’k’u.


     Fnd:-Selma’k kotumeşi tomape gostiku.


     Ard:-Selma kormeşi tomape gustiku.


     Paz:-Selma korme tomape doft’ilu
e)-K-İ-S Halleri: (Trk. -Yln. -İ-E):


     -Selma ineği bahçeye soktu.


     Xp: -Selma’k puci ont’ules kamoçku.


     Arh:-Selma’k puci ont’ules kamoşku.


     Fnd:-Selma’k puci livadiz kamoşku.


     Ard:-Selma puci livadişa kamuça.


     Paz:-Selma puci livadis kamoşk’u
f) – K-ŞEN Halleri: (Trk. -Yln. -Den):


     -Selma Aliden çok yiyor.


     Xp: -Selma’k Ali’şen dido imxors.


     Arh:-Selma’k Aliş’en dido ipxors.


     Fnd:-Selma’k Ali’şen dido imxos.


     Ard:-Selma Aliş’en zade imxo.


     Paz:-Selma Alişe dido imxos
g) –K-TEN Halleri: (Trk. -Yln. -İ)


     -Selma baltayla kapıyı kırdı.


     Xp:-Selma’k arguniten nek’na kamot’axu.


     Arh:-Selma’k arguniten nek’na get’axu.


     Fnd:-Selma’k nacaxite nek’na get’axu.


     Ard:-Selma argunite nek’na cet’axu.


     Paz:-Selma argunite nek’na cet’axu
4-a)- Yalın-S Halleri:


     -Ali ağaca çıktı.


     Xp: -Ali ncas kextu.


      Arh:-Ali ncas kextu.


     Fnd:-Ali mcaz kextu.


     Ard:-Ali mcaşa kextu.


     Paz:-Ali mcaşa kextu.
b) – K -S Halleri:


     -Ali kuşu kovaladı.


     Xp: -Ali’k k’vinçis atxozu. (ga’txozu. )


     Arh:-Ali’k k’inçis atxozu. (meç’işu. )


     Fnd:-Ali’k k’inçis ç’işu.


     Ard:-Ali k’inçi ç’işu.


     Paz:-Ali k’inçi atxozu.
c) –S-Yalın:

     -Evde oturuyor da çalışmıyor.


     Xp: -Oxoris koxen do variçalişeps.


     Arh:-Oxoris xen do variçalişams.


     Fnd:-Oxoriz xen do variçalişams.


     Ard:-Oxori koxen do variçalişamsu.


     Paz:-Oxori koxen do dulya varikums(Variçalişams)
d) –S-İ Halleri:


     -İneğin karnı doymadı.


     Xp: -Pucis korba varaz’ğu.


     Arh:-Pucis korba varaz’ğu.


     Fnd:-Puciz korba varaz’ğu.


     Ard:-Puci korba varazğu.


     Paz:-Puci korba varazğu.
e) –S-Yalın Halleri:


     -Çocuk sopa istiyor.


     Xp: -Beres biga unon (Berek biga gorups).


     Arh:-Berek biga gorums.


     Fnd:-Berek koteği gorums.


     Ard:-Bere biga gorumsu.


     Paz:- Bere biga gorums
f)- S-Yalın Halleri:


     -Ekmeğe tuz katmadılar.


     Xp: -Mç’k’idis cumu var(n)uk’ates.


     Arh:-Mç’k’udis cumu varuk’ates.


     Fnd:-Kovaiz cumu varuk’atez.


     Ard:-Cari mcumu varuk’ate.


     Paz:-Caris mcumu varuk’ates.
g) –S Hali Halleri:


     -Evde kimse yok.


     Xp: -Oxoris miti varen.


     Arh:-Oxoris miti varen.


     Fnd:-Oxoriz miti varen.


     Ard:-Oxori miti varon.


     Paz:-Oxori miti varon
5- Şİ-İ Halleri:


     -Yemeği pişirmek için ateşi yakamadım.


     Xp: -Ga’rişi ogibuşeni daçxiri vardomagzu.


     Arh:-Ga’ri ogubuşeni daçxuri vardomagzu.


     Fnd:-Ga’ri oç’uşeni daçxuri vardomagzu.


     Ard:-Cari ocibuşeni daçxuri varmagzu.


     Paz:-Cari oxenuşeni daçxuri varmagzu.
6-Yalın-ŞA Halleri:


      -İnek eve gelmedi.


     Xp: -Puci oxorişa varmoxtu.


     Arh:-Puci oxorişa varmoxtu.


     Fnd:-Puci oxorişa varmoxtu.


     Ard:-Puci oxorişa varmoxtu.


     Paz:-Puci oxorişa vamoxtu
7- Yalın-Ten. Halleri:


     -Adam ağaçtan düştü.


     Xp: -K’oçi ncaşen kamelu.


     Arh:-K’oçi ncaşen melu.


     Fnd:-K’oçi caşen melu.


     Ard:-K’oçi mcaşa colu.


     Paz:-K’oçi mcaşa covelu
8-Yalın-ŞA-TEN Halleri:


     -Anne eve atla geldi.


     Xp: -Nana oxorişa éxeniten moxtu.


     Arh:-Nana oxorişa éxeniten moxtu.


     Fnd:-Nana oxorişa éxenite moxtu.


     Ard:-Nana oxorişa éxenite komoxtu.


     Paz:-Nana oxorişa éxenite mox t’u


     

V- Şİ HALİ:


     KİMİN=MİŞİ ve NEYİN=MUŞİ sorularına yanıt verirler. Türkçedeki (…İ ve …İN) takılarının karşılığıdır. Bu hal, genelde isim tamlamalarında kullanılmaktadır. Tamlamalarda çoğu zaman “İ” eki düşer. Bazan da “İ” veya “Şİ” eklerinin ikisi de atılmak suretiyle “Birleşik İsim” elde etmek mümkündür.
Bu durumda:


     -Ğali-şi 3’k’ari= Derenin suyu (İsim tamlaması)


     -Ğaliş3’k’ari = “ “ (Birleşik isim).


     -Ğali3’k’ari = Deresuyu ( “ “ )


     -Derenin suyu kurudu.


     -Ğali-şi 3’k’ari doxomu (kameskiru). Yerine,


     -Ğaliş3’k’ari doxomu (kameskiru). Şekli de kullanılabilir.


     -Yemeği pişirmek için ateşi yakamadım.


     -Ga’ri-ş(i) ogibuşeni daçxiri vardomagzu.


     -Güğüm oluğun altında duruyor.


     -K’uk’uma maçxa-ş(i) tude “k
a”e3’adgin. Veya “S”halini kullanarak;


     -K’uk’uma maçxa-s “k
a”e3’adgin. Veya ayni anlama yakın olan;


     -K’uk’uma maçxas ”k
a”i3’udgin. Şekilleri de kullanılabilir.


     

VI- ŞA HALİ: (…E, …A halidir)


     KİME =MİŞA, NEYE=MUŞA, SO=NEREYE gibi sorulara cevap verir.


     -İnek eve gelmedi.


     -Puci oxori-şa varmoxtu.


     -Bugün dağa gitme!


     -Andğa germa-şa varida!


     -Babasına gidip elini öptü.


     -Baba muşi-şa mextu do xes konacundu.


     

VII- ŞEN HALİ: ( …DEN-DAN, …TEN-TAN halidir. )


     KİMDEN=MİŞEN, NEDEN=MUŞEN ve SOLEN=NEREDEN gibi sorulara yanıt verir.


     -Adam ağaçtan düştü.


     -K’oçi nca-şen kamelu


     -Senin babandan kimse korkmaz.
-Baba skani-şen mitis varaşkurinen.


     

VIII- TEN HALİ:


     MİTEN=KİMLE ve MUTEN=NEYLE sorularına yanıt verir. (Türkçedeki LE, LA, İLE) takılarının karşılığıdır.


     -Adam atla geldi.

     -K’oçi 3xeni-ten moxtu.


     -Nuri, ağacı baltayla kesti.

     -Nuri’k, nca arguni-ten mok’vatu.

En Çok Okunan Dilbilgisi Kültür Sanat Yazıları
 » İ S İ M (coxo)...
 » Lazcada Fiiller-3...
 » L A Z L A R...
 » Lazcada Fiiller-1...
 » Lazcada Şiveler...
 » Lazcada Sayılar...
 » Lazcada Önekler-3...
 » Lazca...
 » Laz Alfabesi - Lazuri Alboni...
 » Basit Cümle...

En Çok Yorumlanan Dilbilgisi Kültür Sanat Yazıları