Lazcada Fiilimsiler

10/07/2012 13:16

Türkçe Metin

F İ İ L İ M S İ L E R

Fiil kök ve gövdelerinden türeyen, tamlayıcı cümlecikler kuran ve çekimi olmayan kelime çeşitlerine; ”FİİLİMSİ” adı verilir. Bunlar;

1-Fiil gibi bir işi, bir hareketi bildirdikleri halde çekimsizdirler.
2-Genellikle, cümle sonunda yer almazlar.
3-Tamlayıcı cümlecikler kurarlar ve bu cümleciklerde yüklem görevi görürler.
4-Bunların bütünü fiil kök ve gövdelerinden, türlü yapım ekleri ile türerler.

Fiilimsiler, kurdukları cümleciklerdeki görevlerine göre üç grupta incelenebilirler.

1-İSİM-FİİLLER (MASTARLAR):
Bunlar bir işe, bir harekete ad olmakla beraber bir tamlayıcı cümlecik de kurar ve yüklem olurlar.
Sonekler bahsinde de görüldüğü gibi; (alu, amu, anu, apu, ilu, imu. . . . Vb) sonekleri ile biten fiillerin bir kısmı oldurgan fiil veya fiilimsidirler. Bu tip fiiller de önek alabilirler.
-K’ai ostv-inu vargiçkinna, mostvinup. -İyi ıslık çalamıyorsan, ıslık çalma.

2-SIFAT- FİİL (ORTAÇ):
Sıfat-fiiller bir iş, bir hareket manası taşımakla beraber, kendilerinden sonra gelen isimleri, isim tamlamalarını niteliyen ve tamlayıcı cümlecikler kuran kelimelerdir.
Sıfat fiili meydana getiren bazı ekler şunlardır:
. . . Şİ (CEK, CAK):
-Skanda otkumalu-şi dido nena miğun. -Sana söyleyecek çok sözüm var.
. . . Eİ (REK, RAK):
-Z’i3in-ei naamaxtu oxorişen mgarin-ei gamaxtu. -Gülerek girdiği evden ağlıyarak çıktı.
. . . ELİ (REK, RAK):
-K’uçxe meti-eli nagulun çkar varuxui3’onen. -Ayağını sürükliyerek gezdiği hiç belli olmuyor.
NA. . . (. . . AN):
-Birtum na-cans k’oçis gyari variçen. -Devamlı yatan adama yemek yedirilmez.
. . . NA (SA, SE -Şart eki):
-But’k’ucik topuri oç’k’omas-na mu iqven. -Arı balı yese ne olur.
NA. . . (. . . AN):
-Na-muinç’as m3xuli kamelaps. -Olgunlaşan armut düşer.
NA. . . (. . . DIĞINI):
-İya na-variç’k’omen vargiçkit’ui? -Onun yenmediğini bilmiyor muydun?
NA. . . DO (. . . DIĞINDA):
-Oxorca na-moxtu-do kodolomabonu. -Kadın geldiğinde (Gelir, gelmez) bana musallat oldu.
NA. . . K’ALA (. . . LE BERABER):
-K’oçi na-moxtu-k’ala gyaris kodoxedu. -Adam gelmesiyle beraber yemeğe oturdu.
NA:::STEİ (. . . DİĞİ GİBİ):
-Gyari na-ç’k’omu-stei idu do kodinciru. -Yemek yediği gibi gidip yatıverdi.
NA. . . K’ONAİ (. . . DIĞI KADAR):
-Na-gaç’k’omen-k’onai mot varimxor? -Yiyebildiğin kadar niçin yemiyorsun?
. . . NATİ
TİNA (. . . SE DE):
-Xut k’oçi moxtas-nati ak’o gyari varaç’k’omen. -Beş kişi gelse de bunca yemeği yiyemez.
NAREN (. . . DIĞINI):
-İya xoca naren çkar mitis varuçkin. -Onun hoca olduğunu hiç kimse bilmiyor.
NAVAREN (. . . MADIĞINI):
-Axmat’i k’oçi navaren iris kuçkin. –Ahmet’in adam olmadığını herkes biliyor.

3-BAĞ-FİİLLER:
Bunlar da tamlayıcı cümlecikler kurup bu cümlecikleri, (hal, zaman, sebep. . . . gibi)
çeşitli anlamlarla öteki cümlelere bağlarlar. Bunlar kurdukları cümleciklerde bir işi, bir hareketi bildirdikleri için”fiil”, iki cümleyi birbirlerine bağladıkları için de bağlaçtırlar.
Bağ fiillerini teşkil eden başlıca ekler şunlardır:
. . . DO (VE, . . . DE, . . . DA):
-Berek dido içalişu-do eşoten morgu. -Çocuk çok çalıştı da öyle kazandı.
U. . . (. . . SIZ):
-Gyari u-ç’k’omu içalişeni? -Yemek yemeden çalışılır mı?
U. . . (. . . MEDEN, . . . MADAN):
-M3xuli u-me3’ilu ncaşen varkagexta! -Armudu koparmadan ağaçtan inmeyesin!
. . . EİS (. . . RAK
TAN):
-Doxun-eis fetva meçaps. -Oturarak
tan fetva veriyor.
. . . Şİ ( CE, . . . CA):
-Dulya oçodina-şi k’ai xeşa xe nunk’u diboni! -İşini bitirince iyice elini yüzünü yıka!
-Babamuşi moxtu-şi bere kayiselu. -Babası gelince çocuk kalkıverdi.
. . . Şİ (. . . IN-ismin i hali):
-Bereşi omgarinu irik kognu. -Çocuğun ağlamasını herkes duydu.
. . . Şİ (. . . MELİ):
-K’oçi mt’k’aşa oxtimuşi ren. -Adam ormana gitmeli. (Adamın ormana gitmesi gerek. )
. . . Şİ (. . . KEN):
-Dulya vart’uşi, gyariti vart’u. -İş yokken yemek de yoktu.
. . . . PAŞA (. . SİYE):
-K’oçi moxtimu

aşa berepek gyari doçodines. -Adam gelesiye yemeği bitirdiler.
. . . ŞAKİS (. . . YE KADAR):
-K’oçi nit’u-şakis pucepek ont’ule kamoçodes. -Adam gidinceye kadar inekler bahçeyi boşalttılar.
. . . Ş(İ)K’ULE (. . . DEN SONRA):
-Gyari oç’k’omuş-k’ule idu do kodinciru. -Yemeği yedikten sonra gidip yatıverdi.
. . . ŞENİ (. . . İÇİN):
-Nenaşi oxo3’onu-şeni k’oçis k’ai nusiminit! -Lafı anlamak için adamı iyi dinleyin.
. . . S (. . . YE. . . . YA):
-K’oçi gyok’itxu-s koxvamç’k’u. -Adam küfretmeye alıştı.
. . . XEŞA (. . . CENE, ÇOK):
-Cumadi k’ai xeşa dişumu. -Amca iyicene kızdı.

ŞAHSI BELLİ OLMAYAN FİİLLER
Bu fiilleri beş grupta inceliyebiliriz:

1-Duyulan Olayları Belirten Fiiller:
Oşiralu: Şırıldamak
-Ğalik dido şiralaps. -Dere çok şırıldıyor.
Ocğialu: Çağıldamak
-Andğanei şvai cğialei gextu. -Bugünkü sel çağıldıyarak indi.
Oç’k’ialu: Gıcırdamak
-Mtviri mtuşi bak’i ç’k’ialei kodilixu. -Kar yağınca dam gıcırdıyarak yıkıldı.
Ok’ank’u: Sert bir cisimle tıklamak
-Nek’nas mot varnok’ank’ap! -Kapıyı niçin tıklamıyorsun!
Omğoru: Böğürmek
-Germaşen mtutiş omğoru ignapen. -Dağdan ayının böğürmesi duyuluyor.
Opatkalu: Kanat çırpmak
-Mzesku patkalei kamelu. -Karatavuk kanat çırparak düştü.
Obadgalu: Debelenmek, Çırpınmak
-Ğeci badgalei badgalei doxro3ku. -Domuz çırpına çırpına geberdi.
Obandalu: Sendelemek
-Badis nabandaluşi kodoxedu. -İhtiyar sendeleyince oturuverdi.
Otxialu: Fokurdamak
-Otxialuten k’ardalas k’apaği kamostu. -Fokurdamayla kazanın kapağı açıldı.
Ot’k’ialu: Takırdamak
-Qini aquşi k’ibirepe ut’k’ialu. -Üşüyünce dişleri takırdadı.
Ot’rialu: Savsaklamak
-Mutu vargiçkin do mot t’rialap! -Bir şey bilmiyorsun da neden savsaklıyorsun.
Ok’ank’alu: Dişleri vurarak titremek
Otirtinu: Titremek
-Vatirtinaşi varixoronen. -Titremeden horon oynanmaz.
Oz’anz’alu: Sarsılmak
-Zelzele nart’astei mot z’anz’alap! -Zelzele varmış gibi niye sarsılıyorsun!
Ok’aru: İyileşmek
-Jur asperini oşuşi dik’aru. -İki aspirin içince iyileşiverdi.
Op’at’u: Kötüleşmek
-3’aleni xçini dip’at’u. -Aşağıdaki yaşlı kadın kötüleşti.
Oxoşirşolu: Karman çorman (karmakarışık) etmek.
-İri şei koxoşirşolu. -Her şeyi karmakarışık etti.
Toliş go3’oğu: Göz kararması
-Amşkironaşi tolis go3’vağen. -Acıkınca gözü karardı.
K’ibiriş mobğu: Diş kamaşması
-Qomuri z’iraşi k’ibiri mabğen. -Eriği görünce dişi kamaşıyor.
Oncaxu: Darbe vurarak ezmek.
-Aranz’i doncaxu do met’k’oçu. -Greyfurtu darbeyle ezip atıverdi.
Ot’k’ap’u: Pataklamak
-Ar maanaten bere muşi dot’k’ap’u. -Bir bahaneyle çocuğunu patakladı.
Şuraş goxtimu: Koku yayılmak. . . . Vb.
-Ogyares birtum çxomiş şura gulun. -Mutfakta her an balık kokusu mevcut. . . . V. b.

2-Tabiat Olaylarını Belirten Fiiller:
Mtups: Yağıyor (kar)
-Andğa dido mtups. -Bugün çok (kar) yağıyor.
Mç’ips: Yağıyor (yağmur)
-Jur tuta ren mç’ima varmç’ips. -İki aydır (yağmur) yağmıyor.
Getanups: Şafak açıyor
-Mamulik mot qirs, getanupsi! -Horoz neden ötüyor, şafak mı açıyor!
Ok’om3’k’upun: Hava kararıyor
-Nalumcas stei kok’om3’k’upu. -Akşam (olmuş) gibi hava karardı.
Ndğulun: Eriyor
-Mtviri varmelaşa ndğulun. -Kar (yere) düşmeden eriyor.
Bars: Esiyor
-İxi dido bars. -Rüzgâr çok esiyor.
Gonvalups: Parlayıp sönüyor (şimşek)
-Xolo gonvalups, mç’ima mulun. -Yine şimşek çakıyor, yağmur geliyor.
Gyonçaxups: Çakıyor (şimşek)
-Vargyonçaxaşi sersi muşi varmulun. -Çakmadan sesi gelmez.
Xon3un: Gök gürlüyor
-N3a nadilixvet’a stei xon3un. -Gök yıkılırcasına (gök) gürlüyor.
Muinç’en: Olgunlaşıyor. . . . Vb.
-Ant’amape ar dolonis kamuinç’en. -Şeftaliler, bir haftada olgunlaşır.

3-Sabit Tabirler Halinde Kullanılan Fiiller:
Sin giçkin: Sen bilirsin
Arçkva k’aiten: Selametle, güle-güle
Vik’are: İyileşiyorum
Eşo vareni? Öyle değil mi?
Dubağun: Yeter
Unon: İstiyor
Koren: Vardır
K’ai vore: İyiyim
Variqven: Olmaz
Mu k’ai moxti: Hoş geldin. . . . VB.

4-Bedeni Ve Ruhi durumları Belirten Fiiller:
Dolongonu: Arzu etmek, içe doğmak, canı çekmek.
-Xolo qoropei kodolvangonu. -Yine sevdiğini canı çekti.
Şuriş ogoru: Canı çekmek
-Şurik muzi ugoru. -Canı muz çekti.
Oşumu: Kızmak
-Dido işimuşi iri şei koguit’axu. -Çok kızınca her şeyi parçaladı.
K’aiş o3’onu: Hoşa gitmek
-Kart’ali muxtuşi dido k!ai a3’onu. -Mektubu gelince çok hoşuna gitti.
Oxelu: Sevinmek
-Ek’o axelu ki oxoronus kogyoç’k’u. -Okadar sevindi ki horon oynamaya başladı.
Omşkironu: Acıkmak
-Dulyas konaktuşi omşkironu varti gvaşinu. -İşe dalınca acıkma aklına bile gelmedi.
Oğaminu: Susamak
-Dido oğaminutina nena varişiğu. -Çok susadıysa da sesini çıkarmadı.
Goşaşu (Oqviru): Şaşırmak
-Guişaşu do sagama varnaçu. -Şaşırdı ve cevap veremedi.
Qiniş mot’alu: Üşütmek, soğuk almak
-K’ai vardilikunuşi qini komat’u. -İyi giyinmeyince üşüttü.
Qini oqopinu: Üşümek (Qini maqu: Üşüdüm)
-Qini aquşi oxorişen vargamaxtu. -Üşüyünce evden dışarı çıkmadı.
Oşkurinu: Korkmak
-Emus mitişen varaşkurinen. -O kimseden korkmaz.
Guriş noç’vinu: Acımak
-Ek’o şei kuğun, xoloti guris memaç’ven. -Onca şeyi var, yine de acıyorum.
Ğula o3’k’omilu: Yan bakmak
-Ğula o3’k’omiluten çkar miti vargaşkurinen. -Yan bakmakla hiç kimseyi korkutamazsın.
Tiş mo3’onu: Kibirlenmek
-Ti mo3’onei k’oçi mutus vairgun. -Kibirli insan birşeye yaramaz.
Quciş meçamu: Kulak vermek (Dinlemek, kulak asmak)
-Emus quci momeçapt. -Ona kulak asmayın.
İzmoces oz’iramu: Rüyada görmek
-İzmoces sin gz’iri, ti gelandrik’ei. -Rüyada seni gördüm, başı öne eğik.
Opişmanu: Pişman olmak
-Dipişmanuşi mextu do guri duxvenu. -Pişman olunca varıp gönlünü yaptı.
Toliş go3’ağu: Gözü kararmak
-Tolis go3’vağuşi idu do kodinciru. -Gözü kararınca gidip yatıverdi.
P’at’iş o3'onu: Fenasına gitmek
-Damtereş nenape nisas p’at’i mot a3’onen. -Kaynananın sözleri gelinin neden fenasına gider.
Toliş go(lo)qonu: Göz gezdirmek
-Mutu çkamu ik’itxups, xvala toli goloqonaps. -Bir şey okumuyor, sadece sadece göz gezdiriyor.
Toliş noqonu: Gözle takip etme
-Ali’k ik’itxups, mukti toli noqonaps. -Ali okuyor, o da gözle takip ediyor.
Toli get’k’omilu: Gözünü dikmek (ölüm anında).
-Ğurut’aşi irik toli get’k’omers. -Ölürken herkes gözünü diker (sabitleştirir. )

5-Heyecan Sevinç ve Hayret Uyandıran Fiiller:
Gonç’elu: Özlemek
-Nanamuşi gvanç’eluşi dulyaşen imt’u. -Annesini özleyince işten kaçtı.
Moselu: Kalkmak, ayaklanmak
-K’ai xeşa varik’aruşa kamuiselu. -İyice iyileşmeden ayaklandı.
Mok’itxu: Yoklamak, ziyaret etmek.
-Z’abuni mok’itxuşa varuluti? -Hastayı ziyarete gitmiyor musunuz?
Noxondinu: Dayanmak, tahammül etmek
-Aya didi derdi ren, mitis varnaxondinen. -Bu dert büyüktür, kimse tahammül edemez.
Onç’velu: Acele etmek
-Dulyas nunç’veluşi iri şei kogoşobğu. -İşinde acele edince her şeyi karıştırdı.
Oncubalu: Kapmak, erken davranmak
-Nincubalu do Enveri’şen 3’oxle kodoxedu. -Erken davranıp Enver’den önce oturdu.
Movaru: İnkâr etmek
-Ğoman natku nenape andğa muivars. -Dün söylediği sözleri bugün inkâr ediyor.
Goşatiyinu: Sürtmek, avare dolaşmak
-Bere ugyare, u3’k’are mot guşitiyen? -Çocuk aç, susuz niye sürtüyor?
Ok’o3’qu: Barışmak
-Mututen varuk’ui3’qves do varğarğalapan. –Bir şeyle barışmadılar da konuşmuyorlar.
Yeçkindinu: Ortaya çıkmak, zuhur etmek
-Ar divi yeçkindu do gzas koguludgitu. -Bir dev ortaya çıktı ve yolunu kesti.
Kuçxeş gontximu: Ayağını uzatmak
-Dvaç’k’induşi doxedu do kuç’xe kagontxu. -Yorulunca oturdu ve ayağını uzattı.
Selami meçamu: Selam vermek
-Selami meçuşi geç’areli ak’vandes. -Selâm verince para istediler.
Oncğoriş get’alu: Utandırmak
-Bere oncğoris mogyut’alupt! -Çocuğu utandırmayın! . . . Vb.