Lazcada Önekler-1

19/08/2005 21:51

Orjinal Dildeki Metin

ÖNEKLER
Lazca dilinde fiil yapısının, O+KÖK+U şeklinde teşekkül ettiğini ve bu tip fiillere TEMEL FİİL, O önekinin yerine başka öneklerin gelmesiyle meydana gelen fiillere de YÖNLÜ FİİL adını verdiğimizi daha önceki konularda belirtmiştik.
Bu dilde yönlü fiilleri meydana getiren önekler; hareketin yönünü, biçimini, konumunu, şiddetini ve bunlara benzer birçok özelliklerini bize anlatırlar.
Bir fiil dili olan Lazcada ÖNEK lerle ne gibi harikalar yaratıldığını bilebilmemiz için, şüphesiz bu kelimeleri çok iyi tanımamız gerekir. Ancak öncelikle, hem önek olarak kullanılan hem başka öneklerin başında yer alabilen hem de daha başka fonksiyonel birçok işlevleri yerine getiren K, KA, KAİ, KE, Kİ, KO ve KU yu incelememizde yarar vardır.

K, KA, KO Önekleri:
1-Bu önekler hiçbir zaman mastar öneki olarak kullanılmazlar. Bunların bütünü çekim önekleridir. Ancak her fiilin yapısı, bunların kendilerine tatbik edilmesine uygun değildir.
2-K ve KA Önekleri tek başlarına kullanıldıklarında genellikle Y ile başlıyan yönlü fiillerde karşımıza çıkarlar.
Yezdimu: Almak K-yezdu Ka-yezdu (Aldı)
Yonçu:Yukarı çekmek K-yonçu Ka-yonçu (Çekti)
Yoselu: Kalkmak K-yiselu Ka-yiselu (Kalktı)
Yextimu:Yukarı çıkmak K-yextu Ka-yextu (Çıktı)
Yomalu:Yukarı çıkarmak K-yiğu Ka-yiğu (Çıkardı). . Vb.
3-Bu önekler bir başka çekim önekinin önünde kullanılırlarsa, onlara bir parça istihza ve küçümseme ifadesini de katmış olurlar.
-Muço zabuni stei oxoris komolaxen.
- Sanki hastaymış gibi evde oturaduruyor.
-Mextu do mjolişi tude puci stei ke3adgitu.
- Gidip te dutun altında inek gibi duruverdi. . . . . Vb.
4-Bu öneklerin en önemli görevlerinden biri, şimdiki ve geniş zaman kiplerini birbirinden ayırtmasıdır. Ancak, bazı kiplerdeki çekimler hem geniş zamana göre hem de şimdiki zamana göre yapılabilmektedir. Şimdi bu uygulamaları örnekleri ile görelim.
a-Geniş zaman kipine ait çekimlerde, mutlaka KO veya başka bir önek kullanılır.
-Çocuk bugün eve gelir.
-Bere andğa oxorişa ko-mulun.
b-Şimdiki zaman çekimlerinde kullanılmaz.
-Çocuk bugün eve geliyor.
Bere andğa oxorişa mulun.
c-Dili Geçmiş ve Mişli Geçmişzaman kiplerinin;
*Şimdiki zamanlı çekiminde kullanılabilir:
-Anne, dün akşam geldi.
-Nana, ğomamci ko-moxtu.
-Anne, dün akşam gelmiş.
-Nana, ğomamci ko-moxteen.
*Geniş zamanlı çekimlerinde kullanılmaz:
-Anne, dün akşam geldi.
-Nana, ğomamci moxtu.
-Anne, dün akşam gelmiş.
-Nana, ğomamci moxteen.
d-Gelecek zaman kipine ait çekimlerde kullanılmaz:
-Anne, bugün gelecek.
-Nana, andğa moxtasunon.
e-İstek kipinde:
*Geniş zamana göre çekiminde kullanılmaz.
-Anne, bugün gelsin.
-Nana-andğa moxtas.
*Şimdiki zamana göre çekiminde kullanılır.
-Anne, bugün gelsin.
-Nana andğa ko-moxtas.
f-Şart kipinde:
*Geniş zamana göre çekiminde kullanılmaz.
-Anne bugün gelse. .
- Nana andğa moxtasna.
*Şimdiki zamana göre çekiminde kullanılır.
-Anne bugün gelse.
-Nana andğa ko-moxtasna.
g-Gereklilik kipinde kullanılmaz.
-Anne bugün gelmeli.
-Nana andğa moxtimuşi ren.
h-Soru cümlelerinde:
*Soru kelimesi kullanılarak teşkil edilen soru cümlelerinde kullanılmaz.
-Çocuk neden yattı?-Bere mot inciru?
-Çocuk neden uyudu?
- Bere mot cans?
-Çocuk neden ağlıyor?
- Berek mot imgars?
*İSoru ekiyle kurulan soru cümlelerinde, gerektiğinde kullanılabilir.
-Çocuk oturdumu?-Bere ko-doxedui?
-Çocuk Hopadan geldimi?-Bere Xopaşen ko-moxtui?
-Çürük incir yenirmi?
X3apei luği içkomeni?
i-Emir kipinde:
*Geniş zaman çekiminde kullanılmaz.
-Hey, çabuk gel!
Epçi, manişa moxti!
*Şimdiki zamana göre çekimde kullanılır.
-Hey, çabuk gel!
Epçi, manişa ko-moxti!
5-K, KA, ve KO önekleri ile esas fiile, (. . . . . vermek, . . . . . . durmak, . . . olmak, . . vb. ) gibi anlamlar katmak mümkündür.
a-Çocuk, kapının yanında oturuyor.
-Bere, nekna kala elaxen.
b-Çocuk, kapının yanında oturuverdi.
-Bere, nekna kala kelaxedu.
c-Çocuk, kapının yanında oturaduruyor.
-Bere , nekna kala kaelaxen.
d-Çocuk, kapının yanında oturdu.
Bere, nekna kala ko-doxedu.
Burada a, b ve c cümlelerinde kullanılan ELOXUNU yüklemindeki ELO öntakısı bir şeyin bitişiğini tarif ettiğinden, bu cümlede yanında anlamında kullanılan kala zarfı kullanılmasa da olur. Ancak bu durumda tümleç görevi gören nekna kelimesinin, ismin S halinde; nekna+s şeklinde kullanılması gerekir. d Cümlesinde ise doxedu yüklemi ile direkt olarak oturma eylemi tarif edildiğinden, anlamda kargaşa yaratmamak amacıyla, ismin S hali yerine bir zarf kullanılmaktadır.
6-Bu öneklerle, herhangi bir cümle elemanı üzerine ilgiyi çekmek mümkündür.
a-Güğüm, oluğun altında duruyor.
-Kukuma, maçxas e3adgin.
Bu cümle geniş zaman çekiminde olup, vurgu özneyi teşkil eden Kukuma kelimesinin üstündedir. Yani burada önemli olan şey, oluğun altında duran şeyin ne olduğunun bilinmesidir.
b-Güğüm oluğun altında duruveriyor.
Kukuma maçxas ki3udgin. Cümlesinde ise ilgi, tümleç üstündedir.
c-Güğüm oluğun altında, durup duruyor.
Kukuma maçxas, kai3udgin. Cümlesinde ilgi yüklem üstündedir. Yukarıda da izah edildiği gibi, bu cümlede tümleç ismin S halinde kullanıldığından, altında=kala zarfının kullanılmasına gerek kalmamıştır.
d-Bu cümleyi KO ile teşkil edersek, bir zarf kullanılması zorunlu olacaktır.
-Güğüm, oluğun altında duruyor.
-Kukuma, maçxaş tude kodgin. . . Vb.
Kİ :Dik veya meyilli bir yerde, aşağıdan yukarıya doğru bir hareketi tarif eder.
-Sandıktan gömleği çıkardı.
- Yaşikişen porça ki-şiğu.
-Anne, çocuğu kucağına aldı.
-Nanak bere ki-3ikaçu.
-Değirmenden unu getirdi(yukarıya). -Mskibuşen mkiri ki-liğu.
KAİ: Kİ gibidir.
-Koçis qonaşa gari kailuğu.
-Adama tarlaya yemeği götürüverdi. (yukarıya doğru).
KU:Çok az kullanılmakla beraber, birlikteliği tarif eder.
-Mısıra fasulyeyi karıştırdı.
-Lazutis lobiya ku-xuktu.
NOT: Bu öneklerin başka bir önekin önünde bulunması durumunda , bunların ifade ettiği anlamlar da diğer önekle birleşir.
YILMAZ AVCI
cumalepe@mynet. com